|
|
|
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ - ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΗΣ ΑΡΕΤΗΣ |
| 440.D
Περί τής ηθικής λεγομένης αρετής καί δοκούσης, ώ δή μάλιστα τής θεωρητικής διαφέρει, τώ τό μέν πάθος ύλην έχειν τόν δέ λόγον είδος, ειπείν πρόκειται τίνα τ' ουσίαν έχει καί πώς υφίστασθαι πέφυκε: καί πότερον οικείω λόγω κεκόσμηται τό δεδεγμένον μόριον αυτήν τής ψυχής ή μετέσχηκεν αλλοτρίου: καί ει μετέσχηκε, πότερον ως τά μεμιγμένα πρός τό βέλτιον ή μάλλον ως επιστασία τινί χρώμενον καί αρχή μετέχειν λέγεται τής τού άρχον- τος δυνάμεως. ότι μέν γάρ δύναται καί αρετή γεγονέναι 440.Ε καί μένειν παντάπασιν άυλος καί άκρατος, οίμαι δήλον είναι. Βέλτιον δέ βραχέως επιδραμείν καί τά τών ετέρων, ουχ ιστορίας ένεκα μάλλον ή τού σαφέστερα γενέσθαι τά οικεία καί βεβαιότερα προεκτεθέντων εκείνων. Μενέδημος μέν ο εξ Ερετρίας ανήρει τών αρετών καί τό πλήθος καί τάς διαφοράς, ως μιάς ούσης καί χρωμένης πολλοίς ονόμασι: τό γάρ αυτό σωφροσύνην καί ανδρείαν καί δικαιοσύνην λέγεσθαι, καθάπερ βροτόν καί άνθρωπον. Αρίστων δ' ο Χίος (fr. 375) τή μέν ουσία μίαν 440.F καί αυτός αρετήν εποίει καί υγείαν ωνόμαζε: τώ δέ πρός τί πως διαφόρους καί πλείονας, ως εί τις εθέλοι τήν όρασιν ημών λευκών μέν αντιλαμβανομένην λευκοθέαν καλείν, μελάνων δέ μελανοθέαν ή τι τοιούτον έτερον. καί γάρ η αρετή ποιητέα μέν επισκοπούσα καί μή ποιητέα 441.Α κέκληται φρόνησις, επιθυμίαν δέ κοσμούσα | καί τό μέ- τριον καί τό εύκαιρον εν ηδοναίς ορίζουσα σωφροσύνη, κοινωνήμασι δέ καί συμβολαίοις ομιλούσα τοίς πρός ετέ- ρους δικαιοσύνη: καθάπερ τό μαχαίριον έν μέν εστιν άλ- λοτε δ' άλλο διαιρεί, καί τό πύρ ενεργεί περί ύλας διαφό- ρους μιά φύσει χρώμενον. έοικε δέ καί Ζήνων εις τούτό πως υποφέρεσθαι ο Κιτιεύς (fr 201), οριζόμενος τήν φρόνησιν εν μέν απονεμητέοις δικαιοσύνην εν δ' αιρετέοις σωφροσύνην εν δ' υπομενετέοις ανδρείαν: απολογούμενοι δ' αξιούσιν εν τούτοις τήν επιστήμην φρόνησιν υπό τού Ζήνωνος ωνομάσθαι. Χρύσιππος δέ (fr. eth. 255) κατά 441.Β τόν ποιόν αρετήν ιδία ποιότητι συνίστασθαι νομίζων έλαθεν αυτόν κατά τόν Πλάτωνα <Men 72a) "σμήνος αρετών" ου σύνηθες ουδέ γνώριμον εγείρας: ως γάρ παρά τόν ανδρείον ανδρείαν καί παρά τόν πράον πραότητα καί δικαιοσύνην παρά τόν δίκαιον, ούτω παρά τόν χαρίεντα χαριεντότητας καί παρά τόν εσθλόν εσθλότητας καί παρά τόν μέγαν μεγαλότητας καί παρά τόν καλόν καλότητας ετέρας τε τοιαύτας επιδεξιότητας ευαπαντησίας ευτρα- πελίας αρετάς τιθέμενος πολλών καί ατόπων ονομάτων ουδέν δεομένην εμπέπληκε <τήν> φιλοσοφίαν. 441.C Κοινώς δ' άπαντες ούτοι τήν αρετήν τού ηγεμονικού τής ψυχής διάθεσίν τινα καί δύναμιν γεγενημένην υπό λόγου, μάλλον δέ λόγον ούσαν αυτήν ομολογούμενον καί βέβαιον καί αμετάπτωτον υποτίθενται: καί νομίζουσιν ουκ είναι τό παθητικόν καί άλογον διαφορά τινι καί φύσει [ψυχής] τού λογικού διακεκριμένον, αλλά τό αυτό τής ψυχής μέρος, ό δή καλούσι διάνοιαν καί ηγεμονικόν, δι' όλου τρεπόμενον καί μεταβάλλον έν τέ τοίς πάθεσι καί ταίς καθ' έξιν ή διάθεσιν μεταβολαίς κακίαν τε γίνε- σθαι καί αρετήν, καί μηδέν έχειν άλογον εν εαυτώ, λέγε- σθαι δ' άλογον, όταν τώ πλεονάζοντι τής ορμής ισχυρώ γενομένω καί κρατήσαντι πρός τι τών ατόπων παρά τόν 441.D αιρούντα λόγον εκφέρηται: καί γάρ τό πάθος είναι λόγον πονηρόν καί ακόλαστον εκ φαύλης καί διημαρτημένης κρίσεως σφοδρότητα καί ρώμην προσλαβούσης. έοικε δέ λαθείν τούτους άπαντας, ή διττός ημών ως αληθώς έκαστός εστι καί σύνθετος: τήν γάρ ετέραν διπλόην ου κατείδον, αλλά τήν ψυχής καί σώματος μίξιν εμφανεστέραν ούσαν. ότι δ' αυτής έστι τής ψυχής εν εαυτή σύνθετόν τι καί διφυές καί ανόμοιον, ώσπερ ετέρου σώματος τού αλόγου πρός τόν λόγον ανάγκη τινί καί 441.Ε φύσει συμμιγέντος καί συναρμοσθέντος, εικός μέν εστι μηδέ Πυθαγόραν αγνοήσαι, τεκμαιρομένοιςς τή περί μου- σικήν σπουδή τού ανδρός, ήν επηγάγετο τή ψυχή κηλή- σεως ένεκα καί παραμυθίας, ως ου πάν εχούση διδασκα- λία καί μαθήμασιν υπήκοον ουδέ λόγω μεταβλητόν εκ κακίας, αλλά τινος ετέρας πειθούς συνεργού καί πλάσεως καί τιθασεύσεως δεόμενον, ει μή παντάπασι μέλλοι φιλο- σοφία δυσμεταχείριστον είναι καί απειθές: εμφανώς μέν- τοι καί βεβαίως καί αναμφιδόξως Πλάτων (Tim. 35) συνείδεν, ότι τούτου τε τού κόσμου τό έμψυχον ουχ 441.F απλούν ουδ' ασύνθετον ουδέ μονοειδές εστιν, αλλ' εκ τής ταυτού καί τής τολυ ετέρου μεμιγμένον δυνάμεως πή μέν αεί κατά ταυτά κοσμείται καί περιπολεί μιά τάξει κράτος εχούση χρώμενον, πή δ' είς τε κινήσεις καί κύκλους σχιζόμενον υπεναντίους καί πλανητούς αρχήν διαφοράς καί μεταβολής καί ανομοιότητος ενδίδωσι ταίς περί γήν φθοραίς καί γενέσεσιν, ή τ' ανθρώπου ψυχή (Tim. 69c) μέρος ή μίμημα τής τού παντός ούσα καί συνηρμοσμένη κατά λόγους καί αριθμούς εοικότας εκεί- 442.Α νοις | ουχ απλή τίς εστιν ουδ' ομοιοπαθής, αλλ' έτερον μέν έχει τό νοερόν καί λογιστικόν, ώ κρατείν τού ανθρώ- που κατά φύσιν καί άρχειν προσήκόν εστιν, έτερον δέ τό παθητικόν καί άλογον καί πολυπλανές καί άτακτον εξετα- στού δεόμενον. ού πάλιν διχή μεριζομένου τό μέν αεί σώματι βούλεσθαι συνείναι καί σώμα θεραπεύειν πεφυ- κός επιθυμητικόν κέκληται, τό δ' έστι μέν ή τούτω προσ- τιθέμενον, έστι δ' ή τώ λογισμώ παρέχον ισχύν επί τούτο καί δύναμιν μάλιστα τή τού λογιζομένου καί φρο- νούντος αντιβάσει πρός τό επιθυμούν καί <τό> θυμού- 442.Β μενον, ως τώ έτερ' είναι πολλάκις απειθούντα καί δυσμα- χούντα πρός τό βέλτιστον. ταύταις εχρήσατο ταίς αρχαίς επί πλέον Αριστοτέλης, ως δηλόν εστιν εξ ών έγραψεν: ύστερον δέ τό μέν θυμοειδές τώ επιθυμητικώ προσένειμεν, ως επιθυμίαν τινά τόν θυμόν όντα καί όρεξιν αντιλυπή- σεως (de an. 403 a 30), τώ μέντοι παθητικώ καί αλόγω μέχρι παντός ως διαφέροντι τού λογιστικού χρώμενος διετέλεσεν, ουχ ότι παντελώς άλογόν εστιν ώσπερ τό αισθητικόν ή τό θρεπτικόν καί φυτικόν τής ψυχής μέρος: αλλά ταύτα μέν όλως ανήκοα λόγου καί κωφά τρόπον τινά τής σαρκός εκβεβλάστηκε καί περί τό σώμα παντελώς 442.C καταπέφυκε, τό δέ παθητικόν οικείου λόγου στέρεται καί άμοιρόν εστιν, άλλως δέ τού λογιζομένου καί φρόνούντος εισακούειν καί τρέπεσθαι πρός εκείνο καί υπείκειν καί κατασχηματίζεσθαι πέφυκεν, εάν μή τέλεον ή διεφθαρ- μένον υφ' ηδονής αμαθούς καί ακολάστου διαίτης. Οι δέ θαυμάζοντες όπως άλογον μέν εστι λόγου δ' υπήκοον ού μοι δοκούσι τού λόγου περινοείν τήν δύναμιν "όση πέφυκε καί εφ' όσον διέρχεται" (Eur. fr. 898, 3) τώ κρατείν καί άγειν ου σκληραίς ουδ' αντιτύποις αγωγαίς αλλά τυπικαίς καί τό ενδόσιμον καί πειθήνιον απάσης ανάγκης καί βίας εχούσαις ανυσιμώτερον. επεί καί πνεύμα 442.D δήπου καί νεύρα καί οστά καί τά λοιπά μέρη τού σώματος άλογ' εστίν, αλλ' όταν ορμή γένηται, σείσαντος ώσπερ ηνίας τού λογισμού πάντα τέταται καί συνήκται καί υπα- κούει: καί πόδες τε θείν διανοηθέντος εύτονοι καί χείρες εις έργον καθίστανται βαλείν ή λαβείν ορμήσαντος. άριστα δ' ο ποιητής τό συμπαθούν καί συγκατασχηματιζόμενον τώ λόγω τού αλόγου παρίστησι διά τούτων (τ 208 sqq.): "ώς τής τήκετο καλά παρήια δακρυχεούσης, κλαιούσης εόν άνδρα παρήμενον: αυτάρ Οδυσσεύς θυμώ μέν γοόωσαν εήν ελέαιρε γυναίκα, 442.Ε οφθαλμοί δ' ως ει κέρα έστασαν ηέ σίδηρος ατρέμας εν βλεφάροισι, δόλω δ' ό γε δάκρυα κεύθεν:" ούτως κατήκοον είχε τής κρίσεως καί τό πνεύμα καί τό αίμα καί τό δάκρυον. δηλούσι δέ καί παρά καλαίς καί καλοίς, ών ουκ εά λόγος ουδέ νόμος θιγείν, αιδοίων φυγαί καί αναχωρήσεις ησυχίαν αγόντων καί ατρεμούντων. ό μάλιστα συμβαίνει τοίς ερώσιν ειτ' ακούσασιν ως αδελ- φής ερώντες ή θυγατρός ηγνοήκασιν: άμα γάρ έπτηξε τό επιθυμούν αψαμένου τού λόγου καί τό σώμα τά μέρη συνευσχημονούντα τή κρίσει παρέσχε. σιτίοις γε μήν πολ- 442.F λάκις καί όψοις μάλ' ηδέως προσενεχθέντες άν αίσθωνται καί μάθωσιν αυτούς τών μή καθαρών τι μηδέ νομίμων εδηδοκότας, ου τή κρίσει μόνον επιτίθεται τό λυπούν καί δάκνον, αλλά καί τό σώμα τή δόξη συνδιατρεπόμενον καί αναπιμπλάμενον έμετοι καί διατροπαί ναυτιώδεις ίσχουσι. δέδοικα δέ μή δόξαιμι παντάπασιν επαγωγά καί νεαρά 443.Α τώ λόγω περαίνειν, ψαλτήρια διεξιών καί λύρας καί πηκτίδας καί αυλούς καί όσα μουσικής προσωδά καί προσήγορα μηχανησαμένης ανθρωπίνοις πάθεσιν άψυχα συνήδεται καί συνεπιθρηνεί καί συνάδει καί συνακο- λασταίνει, τάς κρίσεις αναφέροντα καί τά πάθη καί τά ήθη τών χρωμένων. καίτοι καί Ζήνωνα φασιν (fr. 299) εις θέατρον ανιόντα κιθαρωδούντος Αμοιβέως πρός τούς μαθητάς "ίωμεν" ειπείν "όπως καταμάθωμεν οίαν έντερα καί νεύρα καί ξύλα και οστά λόγου καί ρυθμού μετα- σχόντα καί τάξεως εμμέλειαν καί φωνήν αφίησιν." αλλά 443.Β ταύτ' εάσας ηδέως άν αυτών πυθοίμην, ει κύνας καί ίππους καί όρνιθας οικουρούς ορώντες έθει καί τροφή καί διδασκαλία φωνάς τε συνετάς καί πρός λόγον υπη- κόους κινήσεις καί σχέσεις αποδιδόντας καί πράξεις τό μέτριον καί τό χρήσιμον ημίν εχούσας Ομήρου τ' ακούον- τες τόν Αχιλλέα λέγοντος "οτρύνειν ίππους τε καί ανέρας" (Π 167) επί τήν μάχην έτι θαυμάζοντι καί διαπορούσιν ει τό θυμούμενον εν ημίν καί επιθυμούν καί λυπούμενον καί ηδόμενον υπακούειν τε τώ φρονούντι καί πάσχειν υπ' αυτού καί συνδιατίθεσθαι πέφυκεν, ουκ αποικούν ουδ' 443.C απεσχισμένον ουδέ πλασσόμενον έξωθεν ουδέ τυπούμενον ανάγκαις τισίν ή πληγαίς, αλλά φύσει μέν εξηρτημένον αεί δ' ομιλούν καί συντρεφόμενον καί αναπιμπλάμενον υπό συνηθείας. Διό καί καλώς ωνόμασται τό ήθος. έστι μέν γάρ, ως τύπω ειπείν, ποιότης τού αλόγου τό ήθος, ωνό- μασται δ' ότι τήν ποιότητα ταύτην καί τήν διαφοράν έθει λαμβάνει τό άλογον υπό τού λόγου πλαττόμενον, ου βουλο- μένου τό πάθος εξαιρείν παντάπασιν (ούτε γάρ δυνατόν ούτ' άμεινον), αλλ' όρον τινά καί τάξιν επιτιθέντος αυτώ καί τάς ηθικάς αρετάς, ουκ απαθείας ούσας αλλά συμ- 443.D μετρίας παθών καί μεσότητας, εμποιούντος: εμποιεί δέ τή φρονήσει τήν τού παθητικού δύναμιν εις έξιν αστείαν καθιστάς. τρία γάρ δή ταύτά φασι περί τήν ψυχήν υπάρ- χειν, δύναμιν πάθος έξιν. η μέν ούν δύναμις αρχή καί ύλη τού πάθους, οίον οργιλότης αισχυντηλία θαρραλεό- της: τό δέ πάθος κίνησίς τις ήδη τής δυνάμεως, οίον οργή θάρσος αιδώς [θράσος]: η δ' έξις ισχύς καί κατα- σκευή τής περί τό άλογον δυνάμεως εξ έθους εγγενομένη, κακία μέν, άν φαύλως, αρετή δ', άν καλώς υπό τού λόγου παιδαγωγηθή τό πάθος. Επεί δ' ου πάσαν αρετήν μεσότητα ποιούσιν ουδ' 443.Ε ηθικήν καλούσι, λεκτέον άν είη περί τής διαφοράς αρξα- μένοις άνωθεν. έστι τοίνυν τών πραγμάτων τά μέν απλώς έχοντα τά δέ πώς έχοντα πρός ημάς: απλώς μέν ούν έχοντα γή ουρανός άστρα θάλασσα, πως δ' έχοντα πρός ημάς αγαθόν κακόν, αιρετόν φευκτόν, ηδύ αλγεινόν. αμφοίν δέ τού λόγου θεωρητικού όντος τό μέν περί τά απλώς έχοντα μόνον επιστημονικόν καί θεωρητικόν εστι, τό δ' εν τοίς πώς έχουσι πρός ημάς βουλευτικόν καί πρακτι- κον: αρετή δέ τούτου μέν η φρόνησις εκείνου δ' η σοφία. διαφέρει δέ σοφίας φρόνησις, ή τού θεωρητικού πρός τό 443.F πρακτικόν καί παθητικόν επιστροφής καί σχέσεώς τινος γενομένης υφίσταται κατά λόγον η φρόνησις. διό φρόνησις μέν τύχης δείται σοφία δ' ου δείται πρός τό οικείον τέλος ουδέ βουλής: έστι γάρ περί τά αεί κατά ταύτα καί ωσαύ- τως έχοντα. καί καθάπερ ο γεωμέτρης ου βουλεύεται περί 444.Α τού τριγώνου, | ει δυείν ορθαίς ίσας έχει τάς εντός γωνίας αλλ' οίδεν (αι γάρ βουλαί περί τών άλλοτ' άλλως εχόντων, ου περί τών βεβαίων και αμεταπτώτων), ούτως ο θεωρη- τικός νούς περί τά πρώτα καί μόνιμα καί μίαν αεί φύσιν έχοντα μή δεχομένην μεταβολάς ενεργών απήλλακται τού βουλεύεσθαι: τήν δέ φρόνησιν εις πράγματα πλάνης μεστά καί ταραχής καθιείσαν επιμίγνυσθαι τοίς τυχηροίς πολ- λάκις αναγκαίον εστι καί τώ βουλευτικώ χρήσθαι περί τών αδηλοτέρων, τώ δέ πρακτικώ τό βουλευτικόν εκδεχο- μένην ενεργείν ήδη καί τού αλόγου συμπαρόντος καί συνε- 444.Β φελκομένου ταίς κρίσεσιν. ορμής γάρ δέονται: τήν δ' ορμήν τώ πάθει ποιεί τό ήθος, λόγου δεομένην ορίζοντος, όπως μετρία παρή καί μήθ' υπερβάλλη μήτ' εγκαταλείπη τόν καιρόν. τό γάρ δή παθητικόν καί άλογον κινήσεσι χρήται ταίς μέν άγαν σφοδραίς καί οξείαις ταίς δέ μαλα- κωτέραις ή προσήκει καί αργοτέραις. όθεν έκαστον ών πράττομεν αεί μοναχώς μέν κατορθούται πλεοναχώς δ' αμαρτάνεται: τό γάρ βαλείν τόν σκοπόν έν εστι καί απλούν, αστοχούσι δ' άλλοτ' άλλως, υπερβάλλοντες τό μέτριον ή προαπολείποντες. τούτ' ούν τού πρακτικού λόγου κατά 444.C φύσιν έργον εστί, τό εξαιρείν τάς αμετρίας τών παθών καί πλημμελείας. όπου μέν γάρ υπ' αρρωστίας καί μαλα- κίας ή δέους καί όκνου προενδίδωσιν η ορμή καί προαπο- λείπει τό καλόν, ενταύθα πάρεστιν εξεγείρων καί αναρ- ριπίζων, όπου δέ πάλιν εκφέρεται ρυείσα πολλή καί άτακτος, εκεί τό σφοδρόν αφαιρεί καί ίστησιν. ούτως δ' ορίζων τήν παθητικήν κίνησιν εμποιεί τάς ηθικάς αρετάς περί τό άλογον, ελλείψεως καί υπερβολής μεσότητας ούσας. ου γάρ άπασαν αρετήν μεσότητι γίνεσθαι ρητέον: αλλ' η μέν απροσδεής τού αλόγου καί περί τόν ειλικρινή |
| Επιστροφή στα περιεχόμενα - | - Συνέχεια |
